Tytułem wstępu: Uczestnicząc w II Festiwalu Otwarte Mieszkania 2014 – Mieszkania i Domy Architektów zwiedziłem dawny dom Bohdana Pniewskiego. Niestety obiekt na potrzeby ww. festiwalu był udostępniony praktycznie w takim samym wymiarze, w jakim jest otwarty na co dzień gdy, działa znajdujące się tam Muzeum Ziemi PAN. Nie dowiadując się wiele nowego od prowadzących to wydarzenie, postanowiłem we własny zakresie odświeżyć wiedzę na temat tej realizacji.
Dawna willa Pniewskiego mieści się przy Al. Na Skarpie 27 (przed wojną była tam ul. Frascati). Obiekt został ulokowany na cyplu skarpy wiślanej, ograniczony jest od strony północnej wąwozem ul. Książęcej, od wschodu zboczem skarpy warszawskiej, a od zachodu zachowanym fragmentem dawnego dopływu rzeczki Żuławki. To nietypowe położenie domu jest związane z historią znajdującego się tam założenia parkowego zwanego „Ogrodem na Górze”, którego twórcą był architekt Szymon Bogumił Zug. Około 1781 roku na zboczu wąwozu stanął klasycystyczny ogrodowy pawilon projektu Zuga. Obiekt został zbudowany dla Kazimierza Poniatowskiego. W czasach późniejszych stanowił siedzibę domniemanej loży masońskiej Wielkiego Wschodu. W XIX w. i na początku XX wieku tamtejsze tereny nad skarpą przechodziły wielokrotnie z rąk do rąk. Rodzina Branickich, w latach 1887-1919 w ww. budynku urządziła Muzeum Zoologiczne Branickich. Po I wojnie światowej działało tam m.in. Państwowe Muzeum Zoologiczne w Warszawie.
Dwa nałożone na siebie szkice domu na skarpie: 1. stan sprzed przebudowy. 2. ostatecznie zrealizowany projekt willi z lat 30. XX w., wg. A. Gasparska, Instytucja Kształtowana przez Krajobraz, fot. A. Diduch, 2014.
Posesję (stanowiącą część parcelowanego wówczas ogrodu Frascati), na której znajdował się pawilon domniemanej loży Masońskiej, Pniewski nabył 1 lipca 1936r. od Stefana Potockiego. Do końca 1937 r. willa była gotowa. Obiekt powstał przy planowanej w międzywojniu widokowej al. Na Skarpie, która ostatecznie nigdy nie powstała. Odbudowany po wojennych zniszczeniach służył architektowi aż do śmierci w 1965 r. Willa została silnie uszkodzona podczas Powstania Warszawskiego. Dom w 1966 r. został kupiony od spadkobierców Pniewskiego przez Urząd Rady Ministrów. Następnie budynek został przekazany Muzeum Ziemi, odrestaurowany i dostosowany do muzealnych potrzeb, przez ucznia i współpracownika Pniewskiego architekta Władysława Jotkiewicza.
Willa własna Bohdana Pniewskego zajmuje istotne miejsc w dorobku tego słynnego polskiego architekta. Ten niewielki kubaturowo dom przedstawia najbardziej charakterystyczne cechy twórczości Pniewskiego z okresu lat 30. XX wieku. Ponadto obiekt prezentuje nietypowy na polskim gruncie (ze względu na ukształtowanie terenu) rodzaj willi na stoku.
Willa własna Bohdana Pniewskiego, widok od strony skarpy wiślanej, fot. Ł. Bireta, 2014.
Pawilon ogrodowy był podłożem, na którym stanęła willa Pniewskiego, będąca wynikiem adaptacji i przebudowy ww. pawilonu. W trakcie realizacji, z istniejącej wcześniej budowli Pniewski zachował w niezmienionej formie najstarszą jej partię na zachodnim zboczu skarpy, która już w latach trzydziestych była uznawana za zabytkową. Tą część dawnego pawilonu od strony ogrodu stanowił klasyczny portyk składający się z doryckich półkolumn. W znajdującej się za nim galerii architekt ulokował swoją dwukondygnacyjną pracownię. Galeria została otoczona po bokach przez dwa kubiki masywnych aneksów. Wyższe kondygnacje budynku zostały przekształcone przez architekta znacznie silniej. Od strony ogrodu na kolejnych, schodkowo zaprojektowanych kondygnacjach, urządzono tarasy widokowe. Rozebrany został wschodni portyk pawilonu, co pozwoliło poszerzyć sąsiadującą ulicę. Nadbudowano nowe piętro. Inaczej niż pierwotnie rozmieszczono wnętrza i układ otworów okiennych.
Willa Bohdana Pniewskiego w trakcie budowy, widok elewacji ogrodowej z XVIII wiecznym portykiem, wg. Czesław Olszewski, Warszawa nowoczesna. Fotografie z lat trzydziestych XX wieku, Warszawa, 2012.
Jak słusznie zauważył Marek Czapelski, w swojej monografii twórczości architekta, po przebudowie willa o kubicznej, zwartej bryle wyglądała od strony al. Na skarpie prawie jak budowla obronna. Wrażenie to było spowodowane pokryciem elewacji zewnętrznych wysokiej bryły oraz ogrodzenia od strony ulicy nieobrobionym kamieniem (piaskowcową okładziną) oraz zaprojektowaniem niewielkich, nieregularnych otworów okiennych. Nie wyeksponowanie głównego wejścia, tylko wtopienie go w elewację budynku, potęgowało to wrażenie. Od strony ulicy bryła budynku nosiła charakter ciężkiego, prostego bloku. Obiekt tworzył zamkniętą kamienną bryłę, powiązaną niemal organicznie z otoczeniem.
Przekrój willi, wg. Kilka uwag o willi we Frascati, „Architektura i Budownictwo”, 1938, nr 3.
Ponadto o nietypowej na polskim gruncie bryle tego dzieła decydowała cofnięta najwyższa kondygnacja (otoczona balustradą kamienną na metalowych tralkach), przykryta prawie płaskim, lekkim dachem o silnie wystającym okapie. Zdaniem Marty Leśniakowskiej obiekt stylistycznie reprezentuje nurt tzw. malowniczego (romantycznego) funkcjonalizmu inspirowanego willą toskańską. Należy tu dodać, że w architekturze tego domu można również odnaleźć dalekie echa twórczości Franka Lloyda Wrighta.
Willa przy Al. Na skarpie, widok od strony ulicy, wg. Kilka uwag o willi we Frascati, fot. C. Olszewski, AiB, 1938, nr 3.
Pniewski starał się nie zatracić tradycji miejsca, na którym stanęła willa. Fragmentu elewacji od strony ulicy (wschodniego narożnika) nie zakrył surową rustyką, tylko zostawił gładką płaszczyznę piaskowca, na której wyryto łacińską inskrypcje o trudnej do odczytania treści: „SCANDIVS/DDAR/FX/T.AMRC+”, co można przetłumaczyć jako: „Pnący się przebudował świątynię masonów i w niej zamieszkał”. Tego rodzaju detal kamienny nie był spotykanych w ówczesnym czasie w żadnych warszawskich realizacjach architektonicznych. Świadczy on o swego rodzaju wywyższeniu się architekta i świadomości swojego talentu.
W 1938 r. Jerzy Hryniewiecki pisał, że willa Pniewskiego to była jedna z najciekawszych zdobyczy współczesnej architektury polskiej w dziedzinie użycia kamienia. Kamień był głównym czynnikiem architektonicznym tego dzieła. Materiał ten, w czasach kiedy powstawała willa, zaczynał powszechnie wypierać pokrywające elewacje domów tynki modernistycznych budynków, które przedwcześnie się starzały i szybko brudziły (niepatynowały) tracąc swoje walory estetyczne.
Willa Pniewskiego prezentuje szeroki zbiór systemów stosowania kamienia (kamienia pochodzenia głównie krajowego, na co Pniewski zwracał szczególną uwagę) na zewnątrz jak i we wnętrzach. Twórca zestawia w swej realizacji płaszczyzny gładkie z kamieniem nie obrobionym. W wnętrzach zestawia polerowane posadzki ze ścianami np. z porowatej martwicy wapiennej (ojcowskiej) – trawertynu uwypuklając kontrasty faktury.
Pracownia (obecnie sala wystaw czasowych) miała surowy wystrój współgrający z prowadzącą do niej klatką schodową, mieszczącą się w północnym aneksie willi o ścianach wyłożonych piaskowcem wąchodzkim o ceglanym kolorze i białymi marmurowymi schodami. Tajemniczy klimat pracowni (gdzie zbierała się domniemana loża masońska) i prowadzącej do niej klatki schodowej stał w kontraście z eleganckimi pomieszczeniami wysokiego parteru, to jest najbardziej reprezentacyjnej części willi.
Willa Bohdana Pniewskiego (obecnie Muzeum Ziemi), hall wejściowy, fot. Ł. Bireta, 2014.
W niewielkiej sieni wejściowej na tle stonowanego zestawienia kamiennych ścian pokrytych ww. martwicą wapienną i posadzki z ciemnego i jasnego marmuru został ustawiony w pionie okorowany pień drzewa, stwarzający wrażenie kolumny. Element zdaje się nawiązujący do mieszkającego w nim gospodarza.
W reprezentacyjnym hallu oraz salonie dominowały zestawienia okładziny piaskowcowej z otynkowanymi partiami ścian i dębową posadzką. W salonie znajdował się zachowany do dziś kamienny (piaskowcowy) kominek o tradycyjnych formach i efektowne schody na wyższe piętro z piaskowcową balustradą (obecnie niezachowaną). W ogóle kominki w całym domu mają formy historyczne, są wyposażone w wielkie kapy stopniowo wchodzące w ściany.
Willa własna B. Pniewskiego, fragment salonu , wg. Czesław Olszewski. Warszawa Nowoczesna. Fotografie z lat trzydziestych XX wieku, Warszawa, 2012.
Willa B. Pniewskiego, fragment salonu, fot. Ł. Bireta, 2014.
Najbardziej wyróżniającym się wnętrzem domu i najlepiej do dziś zachowanym jest sąsiadujący z salonem efektowny gabinet-biblioteka znajdujący się w południowym aneksie budynku. Gdzie w sufit wmontowano zatopione w betonie oryginalne ludowe misy, pochodzące z różnych regionów kraju. Znajdujący się tam prosty regał na książki zrobiono z alabastru, który spełniając rolę deski stracił swój charakter kamienia i sprawia wręcz wrażenie materiału zastępczego.
Willa własna B. Pniewskiego, fragment sufitu w bibliotece. fot. Ł. Bireta, 2014.
Na piętrze domu znajdowały się pokoje mieszkalne. Dziś nie dostępne dla widza. W będącym tam pokoju Jadwigi Pniewskiej (pani domu) ulokowano kominek z elementami marmuru karraryjskiego. Ponadto w niszę jednego z pokoi wmontowano huculskie kafle. Najwyższe drugie piętro willi mieściło służbówkę, łazienkę i pomieszczenia gospodarcze. Oprócz kilku znajdujących się w klatek schodowych, komunikację między piętrami zapewniała winda.
Ponadto warto jeszcze zwrócić uwagę na oprawę okien – „pałacową” (o charakterze prawie meblowym) od strony wewnętrznej z jasnego alabastru, i „naturalną” od strony zewnętrznej.
Należy również wspomnieć uwagę, że pierwotne wyposażenie komfortowych wnętrz mieszkalnych willi rozczarowywało. Ciężkie, neorenesansowe meble wydawały się nie dopasowane do zastanego otoczenia. Meble te jednak nie były specjalnie przygotowane pod te wnętrza. Pochodziły z poprzedniego mieszkania Pniewskich przy ulicy Czackiego 10.
Niezwykła jak na polskie warunki willa na skarpie (i przez to nie wskazywana przez krytykę jako wzór domu mieszkalnego) była nazywana zamkiem „księcia architektury” (tak nazywali profesora jego studenci z Politechniki Warszawskiej). Budynek stał się symbolem kariery architekta – mistrza kamienia. Jak pisał Jerzy Hryniewiecki – Dom architekta we Frascati nie był tylko polem doświadczalnym, raczej jest ogrodem, w którym autor zasadził najciekawsze szczepy swej myśli architektonicznej […] Nie jest to dom typowy, ani przykład ślepego naśladowania, ale pokaz rozległych możliwości tkwiących w materiale i w pracy architekta.
Willa własna B. Pniewskiego, widok zniszczeń powstałych w trakcie Powstania Warszawskiego, fot. ze zbiorów Muzeum Ziemi, ok. 1945.
Wybrana bibliografia:
– M. Czapelski, Bohdan Pniewski – warszawski architekt XX wieku, Warszawa, 2008, s. 162-171;
– M. Leśniakowska, Architektura w Warszawie 1918-1939, Warszawa, 2006, s. 66;
– J. Hryniewiecki, Kilka uwag o willi we Frascati, w: „Architektura i Budownictwo”, 1938r. , nr 3, s. 88-96;
– E. Jędrzejczak, Zabytkowa willa prof. B. Pniewskiego, w: „Kamień Naturalny”, nr 11, 1997r., s. 25-27;
– K. Chmielewski, Willa Bohdana Pniewskiego w Warszawie, w: „Murator”, 1993, nr 1, s. 33-35;
– G. Ruszczyk, Willa własna Bohdana Pniewskiego, praca magisterska powstała w IHS UW pod kier. prof. T.S. Jaroszewskiego, Warszawa, 1980 (praca, z którą niestety nie miałem przyjemności zapoznać się).
Raz w miesiącu zwykle o architekturze 