Ewolucja kartograficzno-urbanistycznych projektów dzielnicy im. Marszałka Józefa Piłsudskiego w Warszawie

1. Fragment mapy Warszawy (Reedycja mapy Warszawa-Mokotów wykonana na podstawie oryginału znajdującego się w zbiorach wydawcy, Warszawa 2001r., wyd. Centrum Kartografii), wyk. Wojskowy Instytut Geograficzny, Warszawa 1931r., mapa szczegółowa skala 1:25.000.
Mapa przedstawia sytuacje istniejącą: fragment obszaru miasta przeznaczony pod przyszłą dzielnicę im. Marszałka Piłsudskiego. Na mapie widoczne jest lotnisko na Polu Mokotowskim, tor wyścigów konnych przy ul. Polnej oraz przyległe place.

2. Al. Sejmowa i kościół Opatrzności Bożej, wyk. Biuro Regulacyjne Warszawy i architekta Bohdana Pniewskiego, wg. „Architektura i Budownictwo”, 1934, nr 5, s. 162.
Plan (rysunek) przedstawia założenie dzielnicy reprezentacyjnej na miejscu dawnego Pola wyścigowego (przy ul. Polnej) i Pola Mokotowskiego, tworzące arterie sportowo-reprezentacyjną, wybiegającą z ukształtowania placu „Na Rozdrożu”, przy Zamku Ujazdowskim, zakończoną od zachodu kościołem Opatrzności Bożej.

3. Fragment mapy Warszawy, wyk. Zarząd Miejski w m.st. Warszawie Dział Regulacji i Pomiarów, 1935r., skala 1: 20.000.
Mapa przedstawia sytuację istniejącą i projektowaną. Na obszar Pola Mokotowskiego oraz na Pole wyścigów konnych przy ul. Polnej nałożono przerywaną linią siatkę dopiero planowanych ulic przyszłej dzielnicy reprezentacyjnej.

4. Plan dzielnicy im. Marszałka Piłsudskiego, rzut poziomy dzielnicy, skala 1 : 20.000, wg. „Architektura i Budownictwo”, 1938r., nr 11-12, s. 352.
Rysunek schematyczny układu ulic, przestrzeni publicznych oraz zabudowy, zaprezentowany w 1938r. na wystawie Warszawa wczoraj, dziś i jutro w Muzeum Narodowym w Warszawie oraz prasie branżowej i lokalnej.

5. Fragment Mapy m.st. Warszawy z 1939r., wyk. Instytut Kartograficzny im. E. Romera, skala 1 : 25.000.
Mapa przedstawia sytuację istniejącą i projektowaną. Przedstawia teren przeszłej dzielnicy im. Marszałka Piłsudskiego wg stanu na 1935r. Jak widać główna arteria przyszłej dzielnicy zmieniła nazwę z Al. Sejmowej na Al. Piłsudskiego, jednak mapa nie uwzględnia zmian projektów tego terenu (m.in. zmiany układu ulic) jakie zaszły w 1938r. Mapa E. Romera uważana za najlepszy przedwojenny plan Warszawy.

6. Fragment mapy Warszawy: Warszawa przedwojenna plan miasta z 1939r., wyk. JT TR Kartografia, Warszawa 2004r. skala 1:25.000. Podstawą do przedmiotowego planu był plan Zarządu Miejskiego w m.st. Warszawie Wydział Planowania Miasta z lipca 1939r.
Mapa przedstawia sytuację istniejącą i projektowaną. Przedstawia teren przyszłej dzielnicy im. Józefa Piłsudskiego wg projektów powstałych w 1938r. Liniami przerywanymi oznaczone ulice projektowane.

W drugiej połowie lat trzydziestych XX wieku została zaprojektowana w Warszawie nowa monumentalna dzielnica, która już dobrych klika lat wcześniej była planowana w ogólnym zarysie. Centrum Warszawy w okresie dwudziestolecia międzywojennego było ściśle zabudowane. Jedynym terenem miasta, gdzie w tamtym czasie zachowały się jeszcze puste przestrzenie – niezabudowane i nierozparcelowane oraz należące w całości do państwowych instytucji było Pole Mokotowskie, które zgodnie z przyszłymi planami miasta (stworzenia nowego urbanistycznego założenia) miało dominować, stać się nowym centrum życia zbiorowego Warszawy oraz stanowić wizytówkę stolicy.

Tor wyścigów konnych na Polu Mokotowskim przy ul. Polnej (pomiędzy pl. Politechniki a pl. Unii Lubelskiej) działał do 1938r. Następnie wyścigi konne zostały przeniesione na nowy tor mieszczący się na warszawskim Służewcu, otwarty dla publiczności w czerwcu 1939r. W ten sposób w 1939r. teren po torze wyścigów konnych (pole powyścigowe) został całkowicie uwolniony pod budowę planowanej nowej dzielnicy. Jak widać, na mapie E. Romera (ilustracja 5) i Zarządu Miejskiego w m.st. Warszawie Wydział Planowania Miasta z lipca 1939r. (il. 6) nie naniesiono już toru wyścigów konnych przy ul. Polnej. Natomiast na mapach z 1931r. (il. 1) i 1935r. (il. 3) tor ten jest nadal wyraźnie widoczny.

W 1930r. zaczęły się przenosiny lotniska na Polu Mokotowskim na Okęcie. Jednak lotnisko mokotowskie dalej funkcjonowało, co potwierdza mapa z 1931r. (il. 1). Od 1935r. rozpoczęła się planowana definitywna likwidacja lotniska mokotowskiego. Tereny lotniska (pole polotniskowe) zostały przeznaczone pod budowę dzielnicy Piłsudskiego. Mapy z 1935r. i późniejsze nie uwzględniają już występowania lotniska na tamtym terenie, mimo że działało ono tam z przerwami aż do 1947r.

W 1931r. w powstałym Planie zabudowy Warszawy przewidywano przeznaczenie terenu Pola Mokotowskiego pod zabudowę gmachów urzędów i instytucji publicznych. Przewidywano na Polu Mokotowskim założenie reprezentacyjnej arterii tzw. al. Sejmowej o szerokości 70 metrów, biegnącej od pl. Na Rozdrożu na zachód w kierunku projektowanej wówczas na tamtym terenie świątyni Opatrzności Bożej.

W drugiej połowie lat trzydziestych XX wieku organizowane były powszechne konkursy urbanistyczne, architektoniczne i rzeźbiarskie związane z przyszłą dzielnicą reprezentacyjną. Planowane założenie urbanistyczne na terenie Pola Mokotowskiego miało od 1935r. mieć charakter pomnika urbanistycznego ku czci Marszałka Józefa Piłsudskiego. Myślą naczelną urbanistów i władz administracyjnych była monumentalizacja Warszawy, a jej urzeczywistnieniem miała być nowa dzielnica reprezentacyjno-rządowa im. J. Piłsudskiego. Miała to być dzielnica zabudowana „drapaczami chmur”, budynkami luźno stojącymi wśród starannie zaprojektowanych terenów zielonych, parków. Na terenie dzielnicy miała powstać architektura otwartej przestrzeni. Jak widać na umieszczonych w niniejszym tekście fragmentach map i rysunkach (il. 2, 3 i 5), założenie nowej warszawskiej dzielnicy rządowej było na początku wyraźnie gwiaździste. W 1935r. zrezygnowano z sieci promieniście rozchodzących się ulic na rzecz założenia osiowego (il. 4 i 6). W maju 1935 roku zmarł Marszałek Józef Piłsudski. Pogrzeb Marszałka odbył się na Polu Mokotowskim. Po tym wydarzeniu nastąpiły kolejne zmiany w koncepcji urbanistycznej Pola Mokotowskiego. Pole Mokotowskie zostało uznane za najlepszy teren do stworzenia dzielnicy im. Marszałka Józefa Piłsudskiego – dzielnicy pomnik. W nowej dzielnicy były planowane masowe uroczystości o charakterze państwowym. Zasadnicza praca nad dzielnicą Piłsudskiego trwała 3 lata, od 1935 do 1938r., przez ten czas plany dzielnicy wielokrotnie ulegały zmianie. Metodycznie wówczas opracowywano podstawy struktury ogólnej i sieci komunikacyjnej.

Nową dzielnicę reprezentacyjną z resztą miasta miała połączyć nowa, wielka arteria o długości około 3-4 km (odpowiadająca mniej więcej dzisiejszej Trasie Łazienkowskiej). Jak już wspominałem wcześniej, arteria ta do 1935r. nazywana była Al. Sejmową, w 1935r. zmieniono jej nazwę na Al. Piłsudskiego. Kręgosłupem całego złożenia dzielnicy była więc Al. Piłsudskiego, która jednocześnie miała być największą osią reprezentacyjną ówczesnej Warszawy. Al. Piłsudskiego, po zrealizowaniu, miała przejąć reprezentacyjną funkcję po Al. Ujazdowskich. Szeroka i prosta Al. Piłsudskiego, tak jak wcześniejsza Al. Sejmowa, miała biec od pl. Na Rozdrożu na zachód w kierunku monumentalnej Świątyni Opatrzności Bożej i dalej aż do ul. Grójeckiej. Aleja Piłsudskiego miała mieć charakter pomnikowy. Przy Al. Piłsudskiego skupiać się miały wszystkie najważniejsze budynki reprezentacyjne przyszłej dzielnicy i miasta. Wszystkie te budowle zgrupowane wokół osi Al. Piłsudskiego miały tworzyć zharmonizowaną całość „stanowiącą architektoniczny wyraz idei wielkości i potęgi Polski”.

Kościół Opatrzności Bożej w planach z 1935r. miał zamykać od zachodu perspektywę Al. Sejmowej (Al. Piłsudskiego). Świątynia Opatrzności Bożej miała być kulminacyjnym akcentem plastycznym dzielnicy Marszałka Piłsudskiego. W projektach dzielnicy tworzonych w 1935r. kościół ustawiany był na osi ówczesnej Al. Sejmowej (il. 3). W zmienionych w 1938r. projektach dzielnicy (il. 4), kościół Opatrzności Bożej (zlokalizowany w rejonie dzisiejszej ul. Żwirki i Wigury róg Banacha)  został odsunięty od osi Al. Piłsudskiego na południe. Dzięki temu rozwiązaniu gmach kościoła optycznie zamykał otwartą przestrzeń Al. Piłsudskiego, jednocześnie, jak pisał Zygmunt Skibniewski, nie kneblując ruchu nie stał na ulicy. Ponadto zaprojektowano wtedy jednostronne rozszerzenie od południa trasy Al. Piłsudskiego o pas zieleni.

Przed kościołem zarówno w planach z 1935r. jak i z 1938r. projektowany był obszerny, przestrzennie otwarty plac, nazywany Polem Chwały. Plac ten w planach z 1935r. (il. 3) oraz jeszcze w planie E. Romera (il. 5) był owalny, natomiast w planach z 1938r. miał już kształt prostokątny (il. 4).

Na pl. Na Rozdrożu planowano postawić pomnik Marszałka J. Piłsudskiego. Pomnik ten miał być naczelnym akcentem plastycznym zamykającym Al. Piłsudskiego od strony skarpy wiślanej. Plac Na Rozdrożu był od początku traktowany przez projektantów jako zaczątek całej nowej dzielnicy, idącej w kierunku południowo-zachodnim. Nowym elementem dzielnicy planowany od 1935r. miał być m.in. Łuk triumfalny ustawiony nad Al. Piłsudskiego.

Ostateczna koncepcja rozplanowania dzielnicy Piłsudskiego (il. 4 i 6) została zaprezentowana w 1938r. na wystawie Warszawa wczoraj, dziś i jutro. Ogólny kształt dzielnicy Piłsudskiego z 1938r. przez krytyków był postrzegany jako realizacja postulatów nowoczesnej urbanistyki. Zastosowana została otwarta przestrzeń, będąca opozycją dla ściśle zabudowanego centrum miasta. W projektach dzielnicy Piłsudskiego planiści architekci i urbaniści starali się połączyć rozmaite funkcje: urbanistyczne, mieszkaniowe, symboliczne. Ponadto zgodnie z opiniami krytyków założenie dzielnicy Piłsudskiego z 1938r. odznaczało się wyjątkowo dopracowanym rozwiązaniem plastycznym: asymetryczna kompozycja posiadała walory funkcjonalne i estetyczne. Całe założenie urbanistyczne dzielnicy ówczesny prezydent miasta Stefan Starzyński nazwał: „Otwartą świątynią narodu Polskiego”.

Plan nowej warszawskiej dzielnicy, w ciągu lat trzydziestych XX wieku rozwijał się konsekwentnie, aż do wybuchu II wojny światowej, co widoczne jest to na umieszczonych w niniejszym tekście rysunkach i mapach. Ostateczna koncepcja rozplanowania dzielnicy (autorstwa m.in. Jana Chmielewskiego i Bohdana Pniewskiego) została jedynie fragmentarycznie rozparcelowana do wybuchu II wojny światowej. Wstępny etap realizacji „Nowej, Wspaniałej Dzielnicy” przerwała wojna. Po II wojnie światowej do projektów Dzielnicy Piłsudskiego nie powrócono. Wielkie urbanistyczne założenie jakim była Dzielnica Piłsudskiego nigdy nie powstało. Dzielnica ta została jedynie na planach, które wraz z modelem zaprezentowano w 1938r. na wspomnianej już wystawie Warszawa wczoraj, dziś i jutro.

Źródła:

– M.Czapelski, Bohdan Pniewski – warszawski architekt XX wieku, Warszawa 2008, s. 83-92.

– J.Grzesiuk-Olszewska, Konkurs na pomnik i dzielnicę im. Józefa Piłsudskiego w Warszawie, w: Świątynia Opatrzności i dzielnica Piłsudskiego: konkursy w latach 1929-1939, Warszawa 1993, s. 72 – 78, 90-93, 106-118.

– Plan zabudowy Warszawy, ”Sztuki piękne”, 1931r., s. 161-162.

– Z.Skibniewski, Nowa wspaniała dzielnica, „Architektura i Budownictwo”, 1938, Nr 11-12, s. 350-356.

– Z.Skibniewski, Warszawa wczoraj, dziś i jutro, „Arkady”, 1938, nr 12, s. 605.

– S.G., Jak ma wyglądać pomnik i dzielnica Marsz. Piłsudskiego, „Czas”, 1936, 18.01.1936r., s. 8.

– J.Trybuś, Warszawa niezaistaniała. Niezrealizowane projekty urbanistyczne i architektoniczne dla Warszawy dwudziestolecia międzywojennego, 2012, s. 229-342.

* * *

Reklama